محەممەد ناسراو بە "حەمە تاڵی بانە کوڕی فەقیح حەمە میرزا، ڕەنگە هەمان یونس خان بێت؛ میری میرنشینی بانە لە دەوروبەری ساڵی ١٢٦٩ی زایینی، ٢٥ ساڵ پێش جەنگی جیهانی یەکەم ١٩١٤-١٩١٨ لە شاری بانە لەدایک بووە. لە زمانی کوردیدا بە محەمەد پێی دەوترێت (حەمە).
حەمە تاڵ نازناوێک بوو کە لە تەمەنی ١٠-١٥ ساڵیدا لەلایەن کەسانی دەوروبەریەوە بە هۆی چرچ و لۆچی دەموچاویەوە پێی دەدرا و لەو کاتەوە هاوڕێی بەردەوامی بوو. سیفەتی تاڵ بە واتای روخساری سامناک دێت.
شاری بانە چەندین پیاوی ئازا و بوێری لە سنگی خۆیدا پەروەردە کردووە، خەباتکاری زۆر لێهاتوو و ئازا و سوار و تەقەکەر لەم ناوچەیەدا ژیاون، کە ماوەیەکی زۆرە قسەی گەل و گەلان بوون و ئەم خاکەیان سەربەرز کردووە.
یەکێک لەو چەکدارانە حەمە تاڵ بوو کە ناو و ناوبانگی لە ئێران و عێراق ئاڵۆزە و سنوورەکانی ئێرانی شکاندووە. کاتێک "ڕۆستەم خان ساوان هەواڵی ئازایەتییەکەی بیست؛ حەمە تاڵی بانگهێشت کرد بۆ ئەوەی بچێتە ناو هێزەکەیەوە و لە بەرامبەردا وەک پاداشت زەوییەکی زۆری پێدا. حەمە تاڵیش قبووڵی کرد. ڕۆژ لە دوای ڕۆژ بەهۆی سوارچاکی و ئازایەتییەکەیەوە زیاتر لە لای ڕۆستەم خان خۆشەویستی زیاتر دەبوو.
لە ساڵی ١٩١٤ کە ئاگری جەنگی جیهانی یەکەم دەهات. تورکیا بە پێی پیلان دەنگۆی لەنێو گەلانی موسڵماندا بڵاوکردەوە کە شەڕەکە لەسەر ئیسلامە و بۆ پاراستنی ئیسلام دژی ڕووسیای کافر بە شەڕ هاتووین .
لە کاتێکدا هیچ کام لە هاوپەیمانەکانی حکومەتی تورکیا موسڵمان نەبوون. هەروەها خەڵکی بانە بە بیرۆکەی قوربانیدان و ئازایەتی بۆ دۆزی ئیسلام شەڕی دژی ڕووسیایان قبوڵ کرد.
شێخ عەبدوڵڵا، یەکێک لە پیاوانی ئایینی شاری بانە، لە کۆبوونەوەیەکدا لە مزگەوتی گەورەی ئەو شارە ڕایگەیاند، شەڕی موسڵمانان و کافرانە و خەڵکی دژی ڕووسیا هان دا.
حەمە تاڵیش وەک هەموو فەرماندە جەنگییەکان خۆی بۆ شەڕ ئامادە دەکرد و ئاڵای موجاهیداتی لەسەربانی قازی عەبدولڕەحمان هەڵکرد.
کاتێک پیاوانی ئایینی و شێخەکان هەستیان بەوە کرد کە شەڕی تورکیا بۆ پاراستنی ئیسلام نییە، لە شەڕەکە کشانەوە و حکومەتی تورکیاش فەرمانڕەوا و خانەکانی کوردستانی کۆمەڵکوژ کرد.
بە گوتەی بابامەردۆخ دوای ڕاگەیاندنی بێلایەنی، حکومەتی عوسمانی دەستی کرد بە شەهید کردنی جەنگاوەر و قارەمانەکانی کورد ؛ وەک سەیفەدین حاکمی سەقەز، سەردار مەکری حوسێن خان، شێخ بابەکڵ غەوس ئاوای سیمینه و حەمە تاڵ دەکوژێت، کە بە گوتەی عوسمانییەکان پلانیان دانابوو یەک لە دوای یەک دەوڵەتی سەربەخۆی کوردی پێکبهێنن.
دوای شەڕی یەکەمی جیهانی لە ساڵی ١٩١٨ حکومەتی تورکیا بە دەستی نەیارانی لەت و پاش کرا لە دوای هەشت ساڵ بانە پەیویست بوو بە وڵاتی ئێرانەوە و لە ژێر دەسەڵاتی عوسمانی دەر هات . ڕووسیا شەڕی ڕاگرت و کوردستانی بەجێهێشت کە کردبووی بە وێرانە.
دوای جیابوونەوەی تورکیا و بریتانیا و ئەمریکا و هاوپەیمانەکانیان لە کۆنفرانسێکدا بەناوی کۆنفرانسی سیڤەر لە ساڵی ١٩٢٠ بڕیاریاندا حکومەتێک لە پارێزگای موسڵ دابمەزرێنن بە ناوی حکومەتی کوردستان، بەڵام لە کۆنفرانسی لۆزان و ڕێککەوتنی پێشوودا پەشیمان بوون و هەڵیانوەشاندەوە .
شێخ مەحمود ناسراو بە شێخ مەحمودی نەمەر ، دژایەتی خۆی بۆ ئەم کارە دەربڕی و بەو هۆیەشەوە شێخ دەسبەسەر کرا و بنەماڵەکەی بەهەمان شێوە لەڕێگەی سنووری باشماخی مەریوانەوە چوونە ڕۆژهەڵاتی کوردستان.
حەمە تاڵ کە هەواڵەکەی بیست، چووە پێشوازی لە بنەماڵەکەی بکات و بردیانی بۆ ماڵی حەبیبوڵڵاخانی تیلەکۆ و ڕۆستەم خان و چەند ڕۆژێک لەوێ مانەوە و بەو پەڕی ڕێز و حورمەتەوە پێشوازییان لێکرا.
لەم سەردەمەدا ڕەزاشا کە پشتیوانی لە بەرژەوەندییە سەرەکییەکانی بریتانیەکانی لە ئێراندا دەکرد؛ بۆ خزمەتێکی باش بە بریتانیا و سزادانی ئەو کەسانەی کە مافی پەنابەرییان بە نەیارانی بریتانیا داوە، لە ساڵی ١٩٢٠ محەمەد خان نازناوی شەریف دەوڵە لە کاشانەوە؛ و ناسراو بە شەریف قەساب، فەرمانڕەوای پارێزگای کوردستان، لەگەڵ ئەفسەرێکی بریتانیدا ڕەوانەی بانە و ڕۆستەم خان و حەبیبوڵڵاخانی تیلەکۆی بە تاوانی پشتیوانی شێخ مەحمودی نەمر لە سێدارە دا.
ئەمەش حەمە تاڵی زۆر دڵتەنگ کرد، دوای ئەم ڕووداوە حەمە تاڵ کە بەرامبەر خانەوە ستەمێکی گەورە کراوە، بڕیاریدا گیانی خۆی بەخت بکات بۆ تۆڵەسەندنەوەی خوێنی ڕۆستەم خان و وەرگرتنی مافی ئەم ستەم لێ کراوە.
خەباتی خۆی بە گرتن و بڕینی گوێ و لووتی ئەو موەزەفانە دەستپێدەکات کە لە شاری سنەوە هاتبوون و بە ناوی باجەوە هێرشیان ئەکردە سەر ماڵ و موڵک و شەرەفی خەڵک لە گوندی "شۆی" و بۆ ماوەی چەند ساڵێک دژی حکوومەتی ڕەزاشاو حکوومەتی عێراق خەباتی کرد، و بەهۆی ئەمەوە حکوومەتی ڕەزاشا فەرمانی دەستگیرکردنی حەمە تاڵی بانەی دەرکرد.
سەرە ڕای هەموو هەوڵ و تێکۆشانێک، حەمە تاڵ دەسبەسەر و ڕەوانەی بەندیخانەی قەسر کرا کە ئەوکات پڕ بوو لە نووسەر و شاعیر و فەرماندەی زل هێز و کەسانی سیاسی. حەمە تاڵ دوای هەشت ساڵ لە زیندانی قەسر هەڵهات و گەڕایەوە بۆ کوردستان ، هەرچەندە هێزەکانی حکومەت زۆر بە دوایدا دەگەڕان بەڵام لە هیچ شوێنێک نەدۆزراوە بۆیان ، حەمەتاڵ هەست دەکات لە کوردستان ناسراوە؛ ڕێگای ڕۆژهەڵات دەگرێتە بەر و بۆ پەیداکردنی بژێوی ژیانی لە باخەکانی خوراسان وەک کرێکار کار دەکات.
حەمە تاڵ چەند ساڵێک لە خوراسان و سنووری نێوان ئێران و ئەفغانستان ژیاوە و تەنانەت چەند مانگێک لە ئەفغانستان بووە. لەدوای بەحری عۆمان و بەحری فارس گەیشتە بەندەر عەباس و خووزستان و لوڕستان، لەوێشەوە دەچێتە ئیلام و کرماشان و لە قەسر شیرینیشەوە بۆ باشووری کوردستان و لە سلێمانی نیشتە جێ ئەبێت و دووبارە ئەبێتەوە حەمە تاڵەکەی جاران ، لەوێش دیسان چالاکیی دژی ڕژێمی ئیمپراتۆری ئێران دەست پێ دەکاتەوە.
چەند جارێک لە عێراق زیندانی کراوە، بەڵام بە کاریگەریی حەپسەخانی نەقیب ئازاد ئەکرێت.
زانراوە لەم کاتەدا کەسێکی دیکەی خەڵکی سنە بە ناوی سەی عەتای بانی چۆ لە کاتی ململانێ لەگەڵ موەزەفە ناوخۆییەکان یەکێکیان دەکوژێت و بەرەو عێراق هەڵدێت.
لە باشووری کوردستان چاوی بە حەمە تاڵ دەکەوێت و دەبێتە هاوپەیمانی دژی حکومەتی ئێران و بۆ ماوەیەکی زۆر ئەم دووانە هێرشیان بۆ سەر خاکی ئێران ڕێکخست و بوونە مەترسیدارترین دوژمنی حکومەتی ئێران.
دوای ئەوەی حکومەتی ئێران زۆر نامەی بۆ بەغدا نوسیوە بۆ دەستگیرکردنی حەمە تاڵ بەڵام بێ ئەنجام بوو ، بڕیار دەدات بە شێوازێکی تر مامەڵە بکات و ئەوان دۆستایەتی "سید عەتای بانی چۆ" و حەمە تاڵ بەکاردەهێنن بۆ جێبەجێکردنی پیلانە ترسناکەکەیان و دوای ماوەیەک ململانێیەکی کەمی گێژاوی لە نێوان سەی عەتا و حەمە تاڵ دروست بوو و خاکیان لە نێوان خۆیان و پێشمەرگە کانیان دابەشکرد.
شارەکانی سەقز و بانە بۆ حەمە تاڵ و هاوپەیمانەکانی و شارەکانی مەریوان و سنە و شارۆچکەی دیواندەرە بۆ سەی عەتا و هاوپەیمانەکانی دیاری کران.
دوای ماوەیەک حەمە تاڵ لە گوندی هەنجیران لە نزیک شاری مەریوان لە شەڕێکی دەست بە دەست بە دەستی سەی عەتا کوژرا.
لە هەندێک سەڕچاوەکان باس لەوه ئەکەن کە به خیانەتی "سەی عەتا" حەمه تاڵ ده ستگیر و گوله باران کرا ، یان ئەڵێن سەی عەتا لە نێو خەو دا حەمە تاڵ شەهید ئەکات.
جێگای ئاماژەیە لە کتێبی مامۆستا محەممەد ئیمامی وا نووسراوە کە گوایە سەی عەتا کەسێک بە نێو بلە خەزان بە کرێ ئەگرێت و لە گەل یەک حەمەتاڵ شەهید ئەکەن .
سەی عەتا بەم کارە پێی وابوو ناوەی لە مێژوودا نەمر دەبێت و هەر لە بیری خەڵک دا ئەمێنێتەوە ، بەڵام بەبێ گوێدانە ئەوەی کە ئەوە حەمە تاڵی بانە بوو کە ناو و ئازایەتی و پیاوسالارییەکەی لە مێژوودا و لە زمانی خەڵکدا بە نەمری ماوەتەوە.
دەوڵەتی ئێران بۆ ئەوەی نێوی حەمەتاڵ بە چەتە و دز دەر کات کەسێک بە نێو عەباس ئەکاتە فەرماندەی سنووری بانە و مەریوان پێ ئەڵێن بە نێو حەمەتاڵ لەو سنوورانە هەرچێک ئەتوانێت تاڵان و چەتەیی بکات کە حەمە ڕەشی خانی بانە بۆ تۆڵە سەندنەوەی حەمە تاڵ لە نێو پادگان عەباس ئەکوژێت.
لە دوای ئەمانە جاش قەڵەمێک بۆ ئەوەی نێوی حەمەتاڵ خراپ کات ئاوا ئەنووسێت
هەناری گوڵ هەناری
هەناری دانە دانە
سەر ڕێگەکەت لێ ئەگرم
وەک حەمە تاڵی بانە .
ئەم هۆنراوە تێ گەیشتنەکەی بەم جۆرەیە :
هەناری گوڵ هەناری
هەناری دانە دانە
دژ بە زاڵم ڕاوەستن
وەک حەمە تاڵی بانە
بە داخەوە کاتێک ئەڵێن سەر ڕێت لێ ئەگرم وەک حەمە تاڵی بانە بیسەری ئەو بەندە زۆرتر وەک چەتە و دز بە حەمەتاڵ ئەڕوانێت لە کاتێک حەمە تاڵ تەنیا دژ بە زاڵمان و خۆ فرۆشان ڕاوەستاوە ، هەر کەسێکیش سەوداسەر و خولیای دڵدار کەی بوایە هەستی بەوە بکردایە دڵدار کەی لێ دوور دەکەوێتەوە بەو چەشنەی ئەی چریکاند
ئاوی کانی کیژانێ
رێواسە کەی کەلی خانێ
سەر ڕێکەت لێ ئەگرم وەک حەمە تاڵی بانە .
