ئامانجی شۆڕشەکان هەڵوەشاندنەوەی نەزمی دامەزراوەی جوغرافیای داگیرکاری ئێرانە
لە ڕوانگەی مێژووییەوە، حکومەت بەرهەمی هەڵبژاردن نەبووە، بەڵکو دەرئەنجامی شۆڕشێک یان لە هەر حاڵەتێکدا وەک دەستبەسەرداگرتن و کودەتا بووە بە ئامانج دەسەڵات بەدەستەوە گرتن دەسەڵات ، ئامرازەکانی گەیشتن بەو ئامانجەش دوو شیوە لە خۆ دەگرێت کە کەمتر گرنگ بوو لە چوارچێوەی وڵاتێکی پێکهاتوو لە نەتەوەیە، یا داگیرکەری و مەرکزیەت دەسەڵات بەسەر چەند نەتەوە، تەنیا بۆ گۆڕینی دەسەڵات لە چەند سەدەی ڕابردوودا ئەوە نیشان دەدات کە دەسەڵاتدارانی کە داگیرکەرن بە هەمان ڕەوانگەی دەسەڵاتی پیشوو بەسەرنەتەوەکانی جیاواز لە خۆ دەروانن و جیاوازییەک بەدی نەکراوە نسبەت بەنەتەوەی کورد کە کێ دەسەڵاتی مەرکزیەتی بەدەستەوبوە.
ئامرازەکانی گەیشتن بەو ئامانجی ئێمە گرنگە وجیاوازە و ئەوەیە کە گۆڕانکاریایەکی زۆری تێدا بەدی دەکرێت، ئێمە باس لەسەربەستی نەتەوەی دەکەین. دەسەڵاتی و حکوومەتیکی کوردستانی نەک حکوومەتی هاوبەش بۆ جوغرافیاییکی ساختە، و ئەوەی ڕوونە لە ئەم حکوومەتانە سیستەمێکی دیموکراسیاب لێ چاوەڕوان ناکرێت.
هەریەکێک لەم توخمانە ڕاپەڕین لە ناو نەتەوەکان داینامیکی تایبەتی خۆیان هەیە کە کاتێک یەکدەگرن، مەیلی دروستکردنی ناتەبایی گەورە تێدا بەدی دەکڕێت. ڕاپەڕین و بەردەوامی مانەوە لەشەقام بەو هەموو تێچوی مرووی و لە کوردستان و بەلووچستان تەنانەت دەسەڵاتی تووشی سەرسوڕمان کرد. ئاماژەش بەوەدەکەن کە هەرگیز چاوەروانیان لەو شێوەی مانەوەی ڕاپەڕین و کۆڵنەدان بە خەیاڵدا نەهاتوە،دوای ئەم هەموو کوشت وزیندان و ئەعدامە ئەم گەلە چاونەترسانە ماوەنتەوە لە شەقام، کە ئەمە لە ناو گەلی فارس و مەرکەزیەت ناهاتوەتە ئارا.
بێ گومان ئەم ڕاپەڕینە ئاڵۆزترین ڕاپەرێنە کە جیاواز لە شۆڕشەکانی کە وتەنانەت دژ بە پاشایەتی لێڕە باس لە سەربەخۆیی و ڕزگاری و سەروەری خاک نەتەوەیە. دەسەڵاتی
هەریەک لەو نەتەوانە ئامانجی خۆی دەپارێزێت و هەر لەگەڵ ئەوانی مەرکزیەت ناگونجێن، بەڵکو دژ بەیەکن. ئەو ڕوانگەیە تێسدا بەدی ناکرێت کەنییە کە پەیوەندی پلانێکەوە هەبێت ، کۆمەڵێک ئامانج کە بەشدار بینەوە لە بنیاتنانی ئێرانێکی داهاتوو. هەمان ڕەوانگەیە کە مەرکەزیەت لە زۆر ڕووەوە پێویستی پێیەتی بۆ بنیاتنانەوەی ئێران. لە هیچ حاڵەتێکدا بوونی نیە و مەحاڵە دووبارە دروست بکرێتەوە. ئەمەش بریتییە لە هەبوونی چەندین پڕۆژەی بنیادنانی دەوڵەت نەتە، کە هەموویان لە وشیاری گەلانەوە بەنسبەت نەتەوەکەیان سەرچاوی گرتوە.
خەڵک دەستیان کرد بە باوەڕبوون بەوەی کە گۆڕانکاری پێویستە بۆ ئەوەی کۆمەڵگا پێشبکەوێت کە ئەویش تەنیا سەروەری نەتەوەیە، ودەشزانن ناتوانرێت وەک نەتەوەی ژێردەست هیچ هیوایی و ئاسویی بۆ گەلەکەیان لم گۆڕانکاریانە بەدی بکریت.
لەبەر ئەوەی ئامانجی شۆڕشەکان هەڵوەشاندنەوەی نەزمی دامەزراوەی جوغرافیای داگیرکاری ئێرانە ، ئەو تایبەتمەندیانەی شۆڕشی شەقام و ڕاپەڕین پێناسە دەکەن، ڕەنگدانەوەی بارودۆخی لەدایکبوونی دەوڵەت نەتەوەکان لە خۆ گرتوە.
ڕاپەڕینی گەلانی ئێران لە ئێستا ئاماژەیە بۆ جیابوونەوەیەکی بنەڕەتی لە هەر نەخشێکی مێژوویی پێشوو. کە ڕاپەڕین تەحەدایەک بۆ نەزمی سیاسی دامەزراو و دواجار دامەزراندنی نەزمێکی نوێ کە بە شێوەیەکی ڕیشەیی جیاوازە لە چوارچێوەی جوغرافیای پێشوو.ئەم شۆڕشە شکۆمەندە کە باس لەگۆرانکاری سیستەمی ئابووری و پێکهاتەی کۆمەڵایەتی و بەها کولتوورییەکانی نەتەوەی خۆی دەکات کە لەدەرەوەی مەرکزیەت
دیتە دامەزراندن.
