یه‌کێتی شۆڕشگێرانی کوردستان
Revolutionary Union of Kurdistan
یه‌کشه‌ممه‌ 15 ره‌زبه‌ر 2724

         

مێژووی مافی دەنگدانی ژنان لە هەڵبژاردنەکاندا

مێژووی مافی دەنگدانی ژنان  لە هەڵبژاردنەکاندا
چالاک موحەممەدی

لە سەرەتای سەدەی هەژدەهەمدا هەندێک کەس هەوڵیان دا یاساکانی دەنگدان بگۆڕن بۆ ئەوەی ژنان بتوانن دەنگ بدەن. پارتە سیاسییە لیبراڵەکان مافی دەنگدانیان بە ژنان دەدا، ئەمەش ژمارەی بازنەکانی هەڵبژاردنی ئەگەری ئەو پارتانە زیاد دەکات. ڕێکخراوە نیشتمانی و نێودەوڵەتییەکان بۆ هەماهەنگی هەوڵەکان بەرەو دەنگدانی ژنان پێکهێنران، بەتایبەتی هاوپەیمانی نێودەوڵەتی مافی دەنگدانی ژنان (لە ساڵی 1904 لە بەرلینی ئەڵمانیا دامەزراوە).

چەندین نموونە لەم سەدانەی دواییدا ڕوویدا کە بە شێوەیەکی هەڵبژێردراو مافی دەنگدانیان بە ژنان بەخشرا، دواتر لێیان زەوت کرا. لە سوید، مافی دەنگدانی مەرجداری ژنان لە سەردەمی ئازادی (1772_1718) و هەروەها لە نیوجێرسی شۆڕشگێڕانە و سەرەتای سەربەخۆیی (1807_1776) دا کاری پێدەکرا .

یەکەم وڵات کە تا ئێستا بەردەوام ڕێگەی بە ژنان داوە دەنگ بدەن، دوورگەکانی پیتکارن بوو لە ساڵی 1838.

شانشینی هاوایی کە لە سەرەتادا لە ساڵی 1840 مافی دەنگدانی گشتگیری هەبوو، لە ساڵی 1852 ئەمەی هەڵوەشاندەوە و دواتر لە ساڵی 1898 لەلایەن ئەمریکاوە لکێندرا ساڵانێک دوای ساڵی 1869، ژمارەیەک پارێزگا کە لە ژێر دەستی ئیمپراتۆریەتی بەریتانیا و ڕووسیادا بوون، مافی دەنگدانیان بە ژنان بەخشی و هەندێک لەوانە لە قۆناغێکی دواتردا بوونە نەتەوەی خاوەن سەروەری، وەک نیوزلەندا و ئوسترالیا و فینلاند. هەروەها چەندین ویلایەت و ناوچەی ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا، وەکوو ویلایەتی وایۆمینگ (1869) و یوتا (1870)، مافی دەنگدانیان بە ژنان بەخشی.
 ئەو ژنانەی کە خاوەنی موڵک بوون لە ساڵی 1881 مافی دەنگدانیان لە دوورگەی مان بەدەستهێنا و لە ساڵی 1893دا ژنانی کۆلۆنی نیوزلەندای بەریتانی کە ئەوکاتە خۆبەڕێوەبەر بوو.مافی دەنگدانیان پێدرا. لە ئوسترالیا کۆلۆنی باشووری ئوسترالیا لە ساڵی 1894ەوە مافی دەنگدانی بە هەموو ژنان بەخشی، هەروەها لە ساڵی 1895ەوە مافی خۆکاندیدکردن بۆ پەرلەمان، لە کاتێکدا پەرلەمانی فیدراڵی ئوسترالیا مافی دەنگدان و خۆکاندیدکردنی بۆ هەڵبژاردن لە ساڵی 1902دا بەخشی (هەرچەندە ڕێگەی بە دوورخستنەوەیەکی دا لە "خەڵکی ڕەسەن"). پێش سەربەخۆیی، لە دوو پارێزگای گەورەی فینلاند لە ڕووسیا، ژنان مافی دەنگدانی یەکسانیان بەدەستهێنا، هەم مافی دەنگدان و هەم وەک کاندید بەشدار بوون  لە ساڵی1906دا.

 زۆربەی زلهێزە گەورەکانی ڕۆژئاوا مافی دەنگدانیان بۆ ژنان خستە یاساوە لە ماوەی لە شەردا بوون، لەوانە کەنەدا (1917)، ئەڵمان (1918)، بەریتانیا (لە ساڵی 1918 بۆ هەندێک لە ژنان،و لە ساڵی  1928 بۆ هەموو ژنان یاسایی کرا)، ئۆتریش، هۆلەند (1919) و ئەمریکا (1920). ئیستسنایەکی  بەرچاو لە ئەوروپادا فەرەنسە بوو، کە ژنان نەیانتوانی تا ساڵی 1944 دەنگ بدەن،لە  یۆنان مافی دەنگدانی یەکسان بۆ ژنان تا ساڵی 1952 لەوێ بوونی نەبووە، هەرچەندە لە ساڵی 1930ەوە، ژنانی خوێندەوار توانیان دەنگ بدەن لە هەڵبژاردنە ناوخۆییەکان).
 لە سویس لە ساڵی 1971ەوە ژنان دەیانتوانی لەسەر ئاستی فیدراڵی دەنگ بدەن و لە نێوان ساڵانی 1959 بۆ 1990 ژنان مافی دەنگدانیان لەسەر ئاستی کانتۆنە ناوخۆییەکان بەدەستهێنا. دوایین دەسەڵاتی دادوەری ئەوروپا کە مافی دەنگدانیان بە ژنان بەخشی، لیختنشتاین لە ساڵی 1984 و کانتۆنی ئەپێنزێل ئینێررۆدنی لە سویس  لەسەر ئاستی ناوخۆیی لە ساڵی 1990، جگە لە شاری ڤاتیکان کە هێشتا دەنگدەرێکی تایبەت بە پیاوانی هەیە (تەنها لە کاردیناڵەکان پێکهاتووە). لە هەندێک حاڵەتی دیموکراسی ڕاستەوخۆدا، وەک کانتۆنەکانی سویس کە لەلایەن لاندسگمەیندنەوە بەڕێوەدەبرێن، ناڕەزایەتییەکان بەرامبەر بە فراوانکردنی مافی دەنگدان ئیدیعایان دەکرد کە سنووردارکردنی لۆجستی، و نەبوونی دەنگدانی نهێنی، وایکردووە کە ناکرداری بێت و هەروەها ناپێویستیش بێت؛ هەندێکی تر، وەک ئەپێنزێل ئاوسێرۆدن، لەبری ئەوە سیستەمەکەیان بە تەواوی بۆ هەردوو ژن و پیاو هەڵوەشاندەوە .

نەیارانی پێش جەنگی یەکەمی مافی دەنگدانی ژنان وەک کۆمەڵەی نیشتمانی دژە مافی دەنگدانی ژنان ئاماژەیان بە بێ ئەزموونی ڕێژەیی ژنان لە کاروباری سەربازیدا کرد.
ئەوان بانگەشەی ئەوە دەکەن کە بەو پێیەی ژنان زۆرینەی دانیشتووانن، پێویستە ژنان لە هەڵبژاردنە ناوخۆییەکان دەنگ بدەن، بەڵام بەهۆی کەمی ئەزموون لە کاروباری سەربازیدا، جەختیان لەوە کردەوە کە ڕێگەدان بە دەنگدانیان لە هەڵبژاردنە نیشتمانییەکاندا مەترسیدار دەبێت.
هەڵمەتی سیاسی درێژخایەن لەلایەن ژنان و لایەنگرانیانەوە پێویست بوو بۆ بەدەستهێنانی یاسا یان هەموارکردنەوەی بڕیار بۆ مافی دەنگدانی ژنان. لە زۆرێک لە وڵاتان پێش مافی دەنگدانی گشتگیر بۆ پیاوان، مافی دەنگدانی سنووردار بۆ ژنان دەدرا؛ بۆ نموونە، ژنانی خوێندەوار یان خاوەن موڵکەکان پێش ئەوەی هەموو پیاوان مافی دەنگدانیان پێدەدرا. نەتەوە یەکگرتووەکان لە ساڵانی دوای جەنگی جیهانی دووەمدا هانی مافی دەنگدانی ژنانی دا و لە ڕێکەوتننامەی نەهێشتنی هەموو جۆرە جیاکارییەک لە دژی ژنان (1979) وەک مافێکی سەرەتایی دەستنیشان دەکات و لە ئێستادا 189 وڵات ئەندامی ئەم ڕێککەوتننامەیەن.

6 مانگ و 27 ڕۆژ و 14 کاتژمێر و له‌مه‌وپێش‌

ئامانج و ستراتیژیەکانی یەکێتی


کوردستان، خەونی بنیاتنانی نەتەوە و سەربەخۆیی

کورد کە یەکێکە لە گەورەترین گەلانی بێ دەوڵەتی جیهان، بە درێژایی مێژوو هەمیشە لە پێناو مافی چارەی خۆنووسین و سەربەخۆیی خەباتی کردووە. کورد لە چیاکانی زاگرۆسەوە تا دەشتەکانی موسڵ هەمیشە خۆی وەک نەتەوەیەکی سەربەخۆ و سەربەرز بینیوە کە کولتوور و زمان و شوناسەکەی وەک بەڵگەی زیندوو بۆ نەتەوەیەکی گەورە ماوەتەوە. ئەمڕۆ ئەم خەونە لە هەموو کاتێک نزیکترە لە واقیع.
مێژووی دوورودرێژی ستەم و ناعەدالەتی سەپێنراو بەسەر کورددا، ناتوانێت ڕێگری بکات لە گەشەکردنی ئیرادەی ئەم نەتەوەیە بۆ سەربەخۆیی و پێکهێنانی دەوڵەتی نەتەوەیی خۆی. هەر جارەی بە دابەشبوونی سنووری و جوگرافی، کورد بە هێزێکی زیاترەوە لە خۆڵەمێش هەڵدەهات. هەر لە ڕێکەوتنی سایکس پیکۆوە تا چەندین شۆڕش و ڕاپەڕین، کورد هەمیشە بەرەنگاری سەپاندنی دەرەکی بووەتەوە و بەرگری لە مافەکانی کردووە.

ئەمڕۆ خەونی پێکهێنانی دەوڵەتی سەربەخۆی کوردستان تەنها ئامانجێکی سیاسی نییە، بەڵکو پێویستییەکی مێژووییشە. کەسانێک کە هەزاران ساڵە لەژێر هەژموون و کۆنترۆڵی ئەوانی تردا ژیاون، ئێستا مافی خۆیان بۆ دیاریکردنی چارەنووسی نەتەوەیی خۆیان دەبینن. بۆچی کورد حکومەتی نەبێت؟ بۆ نابێ لە خاکێکدا بژین کە خۆیان بەڕێوەی دەبەن، بە یاسای خۆیانەوە، بۆ گەلی خۆیان و بەناوی ناسنامەی خۆیانەوە؟

ئێران، تورکیە، سوریا و عێراق هەمیشە بە سیاسەتی سەرکوت و دووبەرەکی هەوڵیان داوە پێش بە یەکڕیزی کورد بگرن. بەڵام مێژوو دەریخستووە کە هیچ دەسەڵاتێک ناتوانێت بۆ هەمیشەیی ئیرادەی نەتەوەیەک بۆ ئازادی و سەربەخۆیی سەرکوت بکات. دابەشبوونی ئێران و پێکهێنانی کوردستانی سەربەخۆ نەک هەر بە مانای شکاندنی سنوورە جوگرافییەکان، بەڵکو شکاندنی زنجیرە مێژووییەکانی ستەم و نادادپەروەریشە.

ئایندە هی ئەوانەن کە خەبات بۆ ئازادی و کەرامەت دەکەن. کورد ئەمڕۆ خەبات بۆ سەربەخۆیی دەکات، بەڵام ئەمە تەنها سەرەتایەکە. ئەو ڕۆژەی ئاڵای کوردستان شانبەشانی ئاڵاکانی تری جیهان هەڵدەگیرێت، ئەو ڕۆژە تەنها ڕۆژی سەرکەوتنی کورد نییە، بەڵکو سەرکەوتنی هەموو ئەو گەلانەیە کە باوەڕیان بە مافی چارەی خۆنووسین و دادپەروەری هەیە.

کورد چیتر نایەوێت تەنها چاودێرێکی مێژوو بێت، بەڵکو دەبێتە خوڵقێنەری داهاتووی خۆی. بە یەکڕیزی و ئیرادە و باوەڕبوون بە دەسەڵاتی خۆیان، ڕۆژێک *کوردستانی سەربەخۆ* جێگەی خۆی لەسەر نەخشەی جیهان دەبێت، وەک هێمای بەرخۆدان و وەستان و هیوا بۆ هەموو گەلانی ستەملێکراو.

په‌یوه‌ندی


کاکی ڕؤستەم ئالماسی 
[email protected]
یەکێتی شۆڕشگێڕانی کوردستان
[email protected]
watsapp
46700455523+

تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان


1- لینکی فه‌‌‌یسبووک
٢/ لینکی یوتوب

٣/ لینکی تویته‌‌‌ر